Tsunami Plus 10: Ntụgharị uche na Nkwụghachi, Olileanya, na mgbake

Nke Mark J. Spalding dere

Na mbido ọnwa a, Fred Pearce dere akwụkwọ kacha mma maka ya Yale 360 gbasara mbọ mweghachi n'akụkụ ụsọ oké osimiri nke Sumatra na-esonụ isi ala ọma jijiji na-agbawa obi tsunami na sochiri na Boxing Day 2004.  

Ike siri ike weghaara ọtụtụ narị kilomita, na-emetụta mba iri na anọ, nke kachasị njọ mmebi na-eme na Thailand, Indonesia, India, na Sri Lanka. Ihe fọrọ nke nta ka ọ bụrụ mmadụ 300,000 nwụrụ.  Ọtụtụ narị puku ndị ọzọ chụpụrụ. Ọtụtụ puku obodo nọ n'anụ ahụ, n'ụzọ mmetụta uche, na akụ na ụba mebiri emebi. Ihe enyemaka enyemaka nke ụwa bụ gbatịpụrụ iji gboo mkpa nke ọtụtụ n'ọtụtụ ebe n'ofe sara mbara dị otú ahụ ọdịdị ala-karịsịa ebe ọ bụ na emechaala ala mmiri niile ma bụrụ nke mbụ ala a na-akọ ugbo bụzi akụkụ nke oke osimiri.

Obere oge ka ụbọchị ahụ jọgburu onwe ya gasịrị, enwetara m arịrịọ sitere n'aka Dr. Greg Stone onye nọ na New mgbe ahụ Aquarium England na-arịọ The Ocean Foundation maka nkwado maka ụdị nzaghachi dị iche.  Òtù anyị na-eto eto ọ nwere ike inye aka nweta ego maka nyocha nyocha pụrụ iche iji chọpụta ma Obodo ndị dị n'ụsọ osimiri na mpaghara ndị ọzọ nwere oke ọhịa mangrove nwere ahụike ka mma na ya ihe na-akpata nke mbufịt mbufịt karịa ndị na-enweghị ha? Site n'inye onyinye dị njikere na ụfọdụ n'ime anyị ego mberede nke tsunami, anyị nyere obere onyinye iji nyere aka kwado njem ahụ. Dr. Nkume na ndị ọkà mmụta sayensị ibe ya tụgharịrị bụrụ ndị ziri ezi—usoro dị mma n'ụsọ oké osimiri, karịsịa mangrove oke ohia, nyere nchekwa maka obodo na ala n'azu ha. Ọzọkwa, ndị mpaghara ebe ọrụ ugbo shrimp ma ọ bụ mmepe amamihe na-adịghị na ya bibiri ọhịa ndị na-akpachapụ anya, mmebi nke obodo mmadụ na akụrụngwa dị oke njọ - na-egbu oge mgbake nke ịkụ azụ̀, ọrụ ugbo na ihe omume ndị ọzọ.

Oxfam Novib na ndị otu ndị ọzọ jikọrọ aka ịgụnye ịghagharị na enyemaka enyemaka mmadụ.  O wee bụrụ na ha kwesịrị ime mgbanwe n'ụzọ ha si eme ya—mgbe ọdachi ahụ dakwasịrị, ya siri ike maka obodo ndị mebiri emebi ilekwasị anya n'ịkụ ihe maka nchekwa n'ọdịnihu, na ndị ọzọ ihe mgbochi pụtakwara. Ọ baghị uru ikwu, ebili mmiri dị n'ụkwụ 30 na-ebugharị ọtụtụ ájá, unyi, na irighiri ihe. Nke ahụ pụtara na a pụrụ ịkụ osisi mangrove n'ebe e nwere apịtị kwesịrị ekwesị ebe obibi maka ime otú ahụ. N'ebe ájá dị ugbu a, a kụrụ osisi na osisi ndị ọzọ mgbe ọ gasịrị bịara doo anya na mangrove agaghịzi eme nke ọma n'ebe ahụ. Osisi na ọhịa ndị ọzọ dịkwa kụrụ upland site na ndị ahụ.

Afọ iri ka e mesịrị, e nwere na-eto eto n'ụsọ oké osimiri ọhịa na Sumatra na n'ebe ndị ọzọ na mpaghara mmetụta tsunami. Nchikota nke obere ego, enyemaka, na ihe ịga nke ọma a na-ahụ anya nyere aka kpalie ndị obodo ka ha na-etinye aka nke ọma ka ha na-ekiri ịkụ azụ na akụrụngwa ndị ọzọ resurfaces in mgbọrọgwụ nke mangroves. Dị ka ahịhịa mmiri ala ahịhịa juru na ala ahịhịa juru, ọhịa mangrove ọ bụghị naanị na-azụlite azụ, crabs, na anụmanụ ndị ọzọ, ha na-echekwa carbon. Ọzọkwa na ndị ọzọ ọmụmụ si n'Ọwara Oké Osimiri Mexico ruo n'ebe ugwu ọwụwa anyanwụ United States kwadoro uru nke Sistemu ụsọ mmiri dị mma na-ebu oke oke mmiri ozuzo na oke mmiri, na-ebelata mmetụta ya na ya Ogbe mmiri na akụrụngwa. 

Dịka ọtụtụ n'ime ndị ọrụ ibe m, ọ ga-amasị m ikwere na nkuzi nke nchebe oke osimiri nwere ike bụrụ akụkụ nke otú anyị si eche echiche kwa ụbọchị, ọ bụghị nanị mgbe ọdachi ahụ gasịrị. Ọ ga-amasị m ikwere mgbe anyị na-ahụ mmiri mmiri dị mma na mmiri mmiri oyster, anyị kwenyere na ha bụ amụma mkpuchi anyị megide ọdachi. Ọ ga-amasị m ikwere na anyị nwere ike ịghọta otú anyị nwere ike isi welie ihe nchekwa nke obodo anyị, nchekwa nri anyị, na ahụike anyị n'ọdịnihu site na ichekwa na iweghachi anyị ahịhịa mmiri ala ahịhịa juru, ala ahịhịa juru na mangroves.

Ebe e si nweta foto: AusAID/Flickr, Yuichi Nishimura / Mahadum Hokkaido)