O loʻu tuputupu aʻe i le taulaga o Baltimore, ou te leʻi faʻaaluina le tele o taimi i vai tetele. Ina ua oo mai i le sami, o lo’u tulaga, e pei o le toatele o i latou sa siomia ai a’u, ua le iloa atu, ua le o toe mafaufau i ai. E ui lava sa ou aoao i le aoga e uiga i le tulaga lamatia o le sami, lea e maua ai vai ma meaai, ae o le manatu o le ositaulagaina o le taimi ma taumafaiga e laveai le vasa e foliga mai o lo’u valaauga. Masalo o le galuega sa na ona lagona le tele ma le ese. E le gata i lea, o le a se mea e mafai ona ou faia mai loʻu fale o loʻo loka fanua i Baltimore pitonuʻu?

I totonu o nai aso muamua na ou galue ai i le Ocean Foundation, na amata ona ou iloa le tele o loʻu manatu faatauvaa i laʻu matafaioi i mataupu e aafia ai le sami. O le auai i le Capitol Hill Ocean Week (CHOW) faaletausaga, na ou maua ai se malamalamaga sili atu i le va o tagata ma le sami. O felafolafoaiga uma na ou vaʻaia e faʻaalia ai fomaʻi, saienitisi, fai tulafono, ma isi tagata atamamai, o loʻo faʻapotopoto uma e faʻalauiloa le faʻasaoina o le gataifale. O le naunau o failauga ta'itasi i mataupu tau gataifale ma a latou taumafaiga e fa'ao'o atu isi e fa'atino, na matua'i suia ai la'u va'aiga i lo'u fa'afeso'ota'i ma mafai ona fa'aaafia ai le vasa.

3Akwi.jpg
Auai i le Mati Mo le Vasa i luga o le Faleoloa a le Atunuu

O le So'oga Fa'aleaganu'u ma le Si'osi'omaga na fa'afiafiaina a'u. Faʻatonu e Monica Barra (Anthropologist i The Water Institute of the Gulf), na faʻatalanoaina e le au faipule le tuʻufaʻatasia o aganuʻu faʻaagafesootai ma taumafaiga faʻasao siʻosiʻomaga, faʻapea foʻi ma le symbiotic sootaga i le va o le Lalolagi ma tagata. O se tasi o le au faipule, o Kathryn MacCormick (Pamunkey Indian Reservation Living Shorelines Project Coordinator) na ofoina mai ni malamalamaaga na matua faagaeetia ai aʻu. Na faamatalaina e MacCormick le vavalalata o tagata o le Pamunkey Indian ituaiga i lo latou fanua e ala i le faʻaaogaina o suʻesuʻega o iʻa. Faaalia e MacCormick, a avea i‘a ma puna taumafa paia ma ose vaega o tu ma aga a tagata, ona mou atu lea o lea aganuu pe a mou atu le i‘a. O lenei sootaga manino i le va o le natura ma le aganuu na faamanatu mai ai ia te au i le taimi lava lena le olaga i Cameroon. I lo'u nuu o Oshie, Cameroon, o le 'tonin planti' o la matou taumafataga masani lea. E faia mai i plantains ma mea manogi matagofie, o le tornin planti o se mea'ai masani i mea tetele uma a aiga ma nu'u. A o ou faalogologo i le vaega o le CHOW, sa le mafai ona ou tau mafaufau: o le a se mea e tupu pe afai e le toe totoina e lo'u nuu ia plantains ona o le timu pea o le suka po o vailaau tafe mai? O le a fa'afuase'i ona mou ese atu lena lapo'a tele o le aganuu a Oshie. O faaipoipoga, falelauasiga, timu pepe, faauuga, o le faasilasilaga o se alii fou o le a avea ma mea e le aoga ai na tu ma aga taua. Ou te lagona ua iu ina ou malamalama o le faasao faaleaganuu o lona uiga o le faasaoina o le siosiomaga.

1Panelists.jpg
So'oga Fa'aleaganu'u ma le Si'osi'omaga Panel i CHOW 2018

I le avea ai ma se fesoasoani alofa, o laʻu taʻavale e masani lava ona i ai se aso e faia ai suiga faʻamoemoe ma tumau i le lalolagi. Ina ua uma ona ou nofo i totonu o le Cultural Connections and the Environment panel, sa ou tomanatu pe o le ituaiga suiga ou te taumafai e fai, ma le auala o loʻo ou faʻaaogaina, e mafai ona manatu e aofia moni. O le Panelist Les Burke, JD, (Founder of Junior Scientists in the Sea) na matua faamamafaina le taua o le aapa atu i nuu mo le manuia tumau. Fa'avae i Baltimore lata ane i le mea na ou ola a'e ai, Junior Saienitisi i le Sami e mafai ai e tagata mai tulaga fa'ale-tamaoaiga eseese e su'esu'e le lalolagi i lalo o le sami a'o maua le poto masani i le faasaienisi, tekinolosi, inisinia ma le numera (STEM). Na ta'ua e Dr. Burke le manuia o lenei fa'alapotopotoga ona o le tulaga fa'apitoa o a'afiaga a le atunu'u na fa'avae ai. Mai le maualuga o solitulafono e oʻo atu i le salalau lautele o le vaʻaiga faʻale-tamaoaiga, e le o se mea lilo e le o maua e Baltimore se igoa sili ona lauiloa-o le tele o mea ou te iloa. Ae ui i lea, sa taumafai lava Dr. Burke e fa'alogo lelei i mana'oga ma mana'oga o tamaiti ina ia malamalama atili ai i mea moni o le tupulaga o lo'o tutupu a'e i totonu o lenei afio'aga. E ala i le faʻavaeina o se faʻatalanoaga moni ma le faʻatuatuaina ma le afioaga o Baltimore, na mafai ai e Junior Scientists in the Sea ona sili atu le faʻaogaina o tamaiti e ala i le faʻafefe ma aʻoaʻo i latou e le gata i le ola o le sami, ae faʻapea foʻi ma tomai taua o le olaga e pei o le aapa atu, paketi, ma le malosi o fa'aaliga e ala i faatufugaga. Afai o le a ou faia se suiga anoa, e tatau ona ou mafaufau e aua le faaaogaina se faiga tutusa, aua o nuu uma lava o loo i ai se talafaasolopito tulaga ese, aganuu, ma gafatia.

2Les.jpg
Panelist Les Burke, JD ma aʻu ina ua uma le talanoaga

E tofu tagata uma i lenei lalolagi ma se vaaiga eseese e fua i le mea e sau ai. Ina ua uma ona ou auai i laʻu uluai CHOW, sa ou savali ese e le gata ma se malamalama sili atu i laʻu matafaioi i mataupu o le gataifale, e pei o le faʻafefe o le sami, kaponi lanumoana, ma le faʻafefe o amu, ae faʻapea foʻi ma se malamalama loloto i le malosi o se nuʻu eseese ma aʻa. aapa atu. Pe o lau au maimoa e masani pe faʻaonapo nei, matutua pe talavou, o le sailia o se tulaga masani e faʻafeiloaʻi ai tagata o le auala sili lea ona aoga e faʻaosofia ai suiga moni. I le taimi na avea ai ma se teineitiiti i le pogisa e uiga i lona gafatia e suia le lalolagi, ua ou lagona nei le malosi ioe, o aʻu laiti e mafai. gataifale faia se eseesega.