Oceans Big Think - Fa'alauiloa Lu'itau Tele mo le Fa'asao o le Vasa - i le Scripps Institution of Oceanography

saunia e Mark J. Spalding, Peresitene

Faatoa ou alu i le vaiaso i totonu Loreto, o se taulaga tu matafaga i le setete o Baja California Sur, Mekisiko.  O iina na faamanatu mai ai ia te au e pei lava o faiga faaupufai uma i le lotoifale, e faapena foi le faasao-ma e masani ona fefiloi ao taumafai tagata uma e faapaleni le tele o mea e fiafia i ai i le soifua maloloina o punaoa tatou te faalagolago uma i ai. O le fa'ailoga e fa'ailoa ai le nofoaga o measina a le lalolagi, o tamaiti a'oga na fa'amanuiaina mai le sailiga tupe i le po o le Aso To'ona'i, ma atugaluga o tagatanu'u o ni fa'amanatu mautu uma o nai vaega laiti, ae taua o lu'itau o le lalolagi o lo'o tatou taumafai e foia.

Scripps - Surfside.jpegNa vave ona ou toe aumaia i luga i le tele-afe futu le maualuga ina ua ou taunuu i San Diego i se po o le Aso Sa talu ai nei. O le faʻatulagaina o luitau e faʻaalia ai o loʻo i ai fofo, o se mea lelei. O lea, na ou i ai i le Scripps Institution of Oceanography e auai i se fonotaga e taʻua o le "Oceans Big Think" lea na faʻamoemoe e iloa ai fofo e mafai ona gaosia e ala i se taui poʻo se luʻitau tauvaga (sourcing innovation e mafai ona tupu e ala i taui, hackathons, design sessions, directed. mea fou, tauvaga iunivesite, ma isi). Sa talimalo ai le Conservation X Labs ma le World Wildlife Fund, sa matua taula'i i le fa'aogaina o tekonolosi ma inisinia e foia ai fa'afitauli o lo'o feagai ma le tatou vasa. O le toatele o tagata e le o ni tagata tomai faapitoa i le vasa-na taʻua e le au talimalo o se "taupulega o tagata tomai faapitoa, mea fou, ma tagata teu tupe" na potopoto "e toe mafaufau i le faasaoina o le sami," e faʻafesoʻotaʻi togi o loʻo i ai i ni auala fou e foia ai faafitauli tuai.

I le Ocean Foundation, matou te vaʻavaʻai i le foia o faʻafitauli o le totonugalemu lea o la matou misiona, ma matou vaʻavaʻai i meafaigaluega o loʻo matou faʻaaogaina e taua, ae o se vaega foi o se auala e sili ona atoatoa, faʻalautele. Matou te manana'o e fa'ailoa mai e fa'asaienisi ia i matou, matou te manana'o e su'esu'e ma fa'aoga fofo fa'atekonolosi ma fa'ainisinia pe a talafeagai ai. Ma, matou te mananaʻo foʻi e puipui ma tausi a matou measina masani (a matou punaoa fefaʻasoaaʻi) e ala i faiga faʻavae ma faʻatonuga faʻatonutonu lea e mafai ona faʻamalosia ma faʻamalosia. I se isi faaupuga, tekinolosi o se meafaigaluega. E le o se pulu siliva. Ma, o lea na ou sau ai i le Oceans Big Think ma se fua maloloina o le masalosalo.

O lu'itau tetele ua fa'amoemoe e avea ma auala fa'amoemoe e lisi ai fa'amata'u i le vasa. O le faʻamoemoe o le faʻaalia o luitau o loʻo faʻatusalia avanoa. E manino lava, i le avea ai o se amataga fefa'asoaa'i, o le faasaienisi o le sami (biological, physical, chemical, and genes) e tele mea e logoina ai i tatou e uiga i le taufaamatau i le ola o le sami ma le soifua maloloina ma le soifua manuia o tagata. Mo lenei fonotaga, o se talaaga "laufanua" pepa o loʻo lisiina ai le 10 o faʻamataʻu i le vasa e suʻesuʻeina mo le au atamamai faʻapotopoto e filifili pe mafai ona fausia se "luʻitau tele" o se auala e maua ai se fofo mo soʻo se tasi poʻo i latou uma.
O fa'amata'u ia e 10 i le vasa e pei ona fa'atulaga e le pepa:

  1. A Blue Revolution for Oceans: Reengineering Aquaculture for Sustainability
  2. Fa'ai'uga ma Toe Fa'aola mai otaota o le gataifale
  3. Malamalama ma Su'esu'eina mai le sami i le gataifale: Fa'ai'u Faigafaiva
  4. Puipuia o Nofo Mata'utia o le Vasa: Meafaigaluega Fou mo Puipuiga o le Gataifale
  5. Inisinia Ecological Resilience i le Talafatai ma le Talafatai
  6. Fa'aiti'itia le Tulaga Si'osi'omaga o Faigafaiva e ala ile Smarter Gear
  7. Pu'eina o le osofa'iga a tagata mai fafo: Fa'asagatau i Ituaiga Fa'alavelave
  8. Tete'eina o A'afiaga o le Fa'asa'o o le Vasa
  9. Fa'amutaina le Fefa'ataua'iga o Saovao
  10. Toe Fa'aola Sone Maliliu: Fa'asagatau i le Fa'a'ese'esega o le Vasa, Sone Mate, ma le Lave'a o Mea'ai

Scripps2.jpegAmata mai se taufaamataʻu, o le sini o le faʻailoaina o fofo talafeagai, ma pe o iai se tasi oi latou e tuʻuina atu i latou lava i se tauvaga luitau. O lona uiga, o le a le vaega o le taufaʻamataʻu, poʻo le tulaga faʻavae e faʻateleina ai le faʻamataʻu, e mafai ona faʻafeiloaʻi e ala i le tuʻuina atu o se luʻitau e faʻaogaina ai le lautele o tagata lautele e malamalama i tekinolosi i le foia? O lu'itau o lo'o fa'amoemoe e fa'atupu fa'amalosi mo taimi pupuu e teu fa'afaigaluega i fofo, e masani lava e ala i se taui tau tupe (fa'ata'ita'iga o le Wendy Schmidt Ocean Health XPrize). O le fa'amoemoe o le fa'ailoga o le a fa'aalia ai se fofo e lava le fa'afouga e fesoasoani ia i tatou e oso i luga o le tele o la'asaga fa'agesegese, sili atu fa'asolosolo, ma fa'apea ona fa'avavevave le aga'i atu i le fa'aauau. O lo'o sailia e le au fa'atupe ma fa'alapotopotoga i tua atu o nei tauvaga se suiga fou e mafai ona tupu vave, i lalo ifo o le sefulu tausaga. O lo'o fa'amoemoe e si'itia le saosaoa ma fa'atuputeleina le fua o vaifofo: O mea uma e feagai ma le saosaoa ma le tele o le fa'aleagaina o le sami. Ma afai e mafai ona maua le fofo e ala i tekinolosi faʻaaogaina poʻo inisinia, o lona uiga o le gafatia mo fefaʻatauaʻiga e faʻatupuina faʻamalosi taimi umi, e aofia ai faʻaopoopoga faʻapipiʻi tumau.

I nisi tulaga, o tekinolosi ua uma ona atiaʻe ae e leʻi faʻaaogaina lautele ona o le lavelave ma le tau. Ona mafai ai lea e se taui ona faʻaosofia le atinaʻeina o tekinolosi sili atu taugofie. Na matou va'aia talu ai nei i le tauvaga XPrize e fa'atupu atili sa'o, umi, ma taugofie pH sensor mo le fa'aogaina o le sami. O le manumalo o se iunite e $2,000 e sili atu nai lo le tulaga o pisinisi o loʻo i ai nei, lea e tau ai le $15,000 ma e le tumau pe faʻatuatuaina.

Pe a iloiloina e le Ocean Foundation ni fofo faʻatekonolosi poʻo faʻainisinia, matou te iloa e tatau ona matou faʻaeteete ma mafaufau malosi e uiga i taunuuga e leʻi mafaufauina, e tusa lava pe matou te iloa le ogaoga o taunuuga o le le faia e foia ai nei faʻamataʻu. E mana'omia le fa'agasolo i le tu'uina atu o ni fesili po'o a ni fa'aletonu e afua mai i talosaga e pei o le lafoa'iina o faila e fa'atupu ai le algae; fa'atupuina o meaola fa'afoma'i (GMOs); fa'aofiina o ituaiga e taofiofia ai osofa'iga fa'aoso; po'o le tu'uina o 'a'au ma antacids—ma tali na fesili a'o le'i alu so'o se su'ega i le fua. Ma, e mana'omia ona tatou fa'amamafa fofo fa'anatura ma fa'afouga fa'ale-natura o lo'o galulue fa'atasi ma a tatou si'osi'omaga, nai lo fofo fa'ainisinia e leai.

I le taimi o le "mafaufau tele" i Scripps, na faʻaititia e le vaega le lisi i lalo e taulaʻi i faʻamaʻi faʻatauvaʻa ma faiga fagota faʻatulafonoina. O ia mea e lua e feso'ota'i i lea fa'afaifa'ato'aga, ua leva ona fa'atauva'a fa'atauva'a ma fa'atupula'ia le tele o le mana'oga mo le suau'u i'a ma le suau'u i'a e mafua ai le soona fagotaina i nisi o itulagi.

I le tulaga o le fa'afaifa'ato'aga gafataulimaina, e ono iai le tele o fa'atekonolosi po'o fofo fa'ainisinia e mafai ona avea ma autu o se fa'ailoga po'o se lu'i tauvaga e sui ai faiga/mea e fai.
O mea ia e va'aia e le au atamamai i totonu o le potu o lo'o fa'atalanoaina tulaga fa'apitoa fa'avaivai:

  • Atia'e tekinolosi fa'afaifa'ato'aga ua fuafuaina mo meaola fa'ato'aga e le o fa'ato'aina i le taimi nei (fa'ato'aga i'a e le lelei)
  • Fa'ato'aga (e pei ona faia i le fa'afaifa'ato'aga o manu fa'alagi) i'a e sili atu le fua o fafaga-fa'aliliuina (manuia fa'avae, e aunoa ma se suiga o kenera)
  • Fausia mea'ai fou e sili ona lelei, taugofie (e le fa'alagolago i le fa'aitiitia o fa'atauga e maua mai i vao mo mea'ai i'a po'o le suāu'u i'a)
  • Atia'e le tau sili atu ona lelei, fa'atekonolosi fa'atusa e fa'amama le gaosiga ina ia latalata atu i maketi (fa'aleleia le gaioiga o lo'o i totonu) mo le fa'ateleina o le maufetuuna'i o afa, fa'atasi ma fa'ato'aga fa'ato'aga i le taulaga, ma fa'aitiitia ai le fa'aleagaina o le gataifale.

Ina ia taofia faigafaiva faasolitulafono, o le au atamamai i totonu o le potu na mafaufauina le toe faʻaaogaina o tekinolosi o loʻo i ai nei, e aofia ai faiga e mataʻituina ai vaʻa, drones, AUV's, wave gliders, satelite, sensors, ma masini mataʻituina leo e faʻateleina ai le manino.
Sa matou fesili ia i matou lava i ni fesili se tele ma taumafai e faailoa po o fea se taui (po o se luʻi faapena) e mafai ona fesoasoani i le faʻasolo atu o mea i le tausiga sili atu: 

  • Afai o le pulea e le tagata lava ia (o le manumalo o tagata lautele) e aofia ai nisi o pulega sili ona lelei o faigafaiva (e fai ma faʻataʻitaʻiga); e faapefea ona tatou faia atili? E tatau ona tatou fesili pe faapefea ona galue. I na tulaga laiti fa'afanua fa'afanua e iloa ma va'aia uma va'a ma faifaiva uma. O le fesili o lo'o tu'uina mai e tekinolosi avanoa e mafai ona tatou fa'atusaina lenei fa'ailoa ma le mataala i se fua fa'afanua tele e fa'aaoga ai tekinolosi. 
  • Ma a manatu e mafai ona tatou vaʻaia ma iloa vaʻa uma ma fagogota uma i lena fua faʻafanua tele, o lona uiga e mafai foi ona tatou vaʻavaʻai i le au faifaiva faʻatulafonoina, pe i ai sa tatou auala e faʻasoa atu ai faʻamatalaga i tua i nuʻu mamao (aemaise i motu laiti atiaʻe setete) ; o nisi e leai se eletise ae itiiti le Initaneti ma leitio? Po'o le mea foi e le o se fa'afitauli le mauaina o fa'amaumauga, fa'afefea le gafatia e fa'agasolo ai le tele o voluma o fa'amaumauga ma tumau ai i le taimi nei?
  • E i ai se tatou auala e taofia ai i latou e solia le tulafono i le taimi moni? E mafai fo'i ona fa'atulaga fa'amalosi mo le fa'atulafonoina ma le fa'asalalauina e isi fai faiva (ona o le a le lava se fa'atupega mo le fa'amalosia)? Mo se fa'ata'ita'iga, pe fa'aitiitiina ea e felauaiga va'a tau inisiua ona o le fa'amanuiaga i le itu o le 'alofia o fa'alavelave? E mafai ona alu i luga tau o inisiua pe a lipotia ma faamaonia se vaa?
  • Pe, e mafai ea i se aso ona tatou taunuu i se mea e tutusa ma se meapueata saosaoa, po o se mea pu’eata moli, e pu’e ai se ata o faigafaiva faasolitulafono mai se galu fealua’i tuto’atasi, tuu i luga i se satelite ma tuuina atu se upusii (ma se sala tupe) tuusao i le e ona vaa. O lo'o iai le meapueata maualuga, o lo'o iai le galu fa'ase'e, ma o lo'o iai le avanoa e fa'apipi'i ai le ata ma fa'amaopoopo GPS.  

O lo'o fa'agasolo polokalame fa'ata'ita'i e va'ai pe mafai ona tu'ufa'atasia mea ua uma ona tatou iloa ma fa'aoga i faiga fagota fa'aletulafono e va'a fagota fa'aletulafono. Peita'i, e pei ona uma ona tatou iloa mai le tele o taimi o le taofia o faigafaiva fa'asolitulafono, e masani ona matua faigata lava ona iloa le tagata moni ma le umiaina o se va'a fagota. Ma, mo nofoaga mamao i totonu o le Pasefika poʻo le Itulagi i Saute e faʻafefea ona tatou fausia se faiga e faʻaleleia ma toe faʻaleleia ai robots o loʻo faʻaogaina i siosiomaga masima masima?

Scripps3.jpegNa iloa foi e le vaega le mana'omia o le fuaina lelei o mea tatou te ave mai le sami, aloese mai le fa'ailoga sese, ma fa'aitiitia le tau mo le fa'amaoniaina o oloa ma faigafaiva ina ia fa'alauiloa le fa'ailoaina. E iai se vaega fa'atekonolosi ole su'esu'eina? Ioe, e moni. Ma, o loʻo i ai le numera o tagata o loʻo galulue i luga o faʻailoga eseese, faʻailoga e mafai ona faʻataʻitaʻiina, ma e oʻo lava i le au faitau code genes. Tatou te mana'omia se tauvaga fa'ailoga e una'i ai le galuega ua mae'a ona fai ma oso i le fofo sili ona lelei e ala i le fa'atulagaina o fa'avae mo mea tatou te mana'omia e fa'ataunu'uina? Ma, e oo lava i lena taimi, pe o le faʻafaigaluegaina i le vasa-i-table traceability e aoga mo na o oloa iʻa maualuga tau mo le lalolagi atinaʻe maualuga?

E pei ona matou fai atu muamua, o le faʻafitauli i nisi o nei tekinolosi e faʻatatau i le mataʻituina ma le faʻamaumauga o loʻo latou fatuina le tele o faʻamaumauga. E tatau ona tatou saunia e pulea ia faʻamatalaga, ma e ui e fiafia tagata uma i mea fou, e toʻaitiiti e pei o le tausiga, ma sili atu le faigata o le mauaina o le tupe e totogi ai. Ma tatala, fa'amatalaga avanoa e mafai ona fa'agasolo i le maketiina o fa'amaumauga e ono fa'atupu ai se fa'atauga fa'atau mo le tausiga. Po o le a lava, o faʻamatalaga e mafai ona liua i le malamalama o se tulaga talafeagai ae le lava mo suiga o amioga. I le faaiuga, o faʻamaumauga ma le malamalama e tatau ona faʻasoa i se auala e aofia ai faʻamatalaga ma le ituaiga saʻo o faʻamalosi e suia ai la tatou va ma le vasa.

I le fa'ai'uga o le aso, na fa'aogaina e le au talimalo le tomai o le to'alimasefulu tagata i totonu o le potu ma fausia se lisi ata o fa'afitauli e ono tula'i mai. E pei o taumafaiga uma e faatelevaveina faiga, o loʻo tumau pea le manaʻoga e faʻamautinoa o le osooso i le atinaʻeina o se faiga e le iʻu i ni taunuuga e leʻi mafaufauina e faʻalavelave ai le alualu i luma, pe, toe faʻafoʻi atu i matou i luga o nofoaga masani e toe galue ai i nei mataupu. O pulega lelei e fa'alagolago i le fa'atinoina lelei ma le fa'amalosia lelei. A o tatou taumafai e faʻaleleia le va o tagata ma le sami, e tatau foi ona tatou taumafai e faʻamautinoa o loʻo i ai na auala e puipuia ai nuʻu vaivai o soʻo se ituaiga, i le vai ma luga o le eleele. O lena taua autu e tatau ona faʻapipiʻiina i soʻo se "luʻitau" tatou te faʻatupuina mo le lautele o tagata lautele e fai se fofo.